«Қазақ» ұғымының мемлекеттік және этностық мәні

«Қазақ» - ұлттың аты ма, әлде этноним бе?
Бұлай деп сұрақ қоюымыздың өзі логикалық жағынан қате екенін біз білеміз. Әйтсе де, шығу төркіні бір екі сөзді екі айырып, танымдық қатпарларын ақтарыстыра отырып қарастыруға біз мәжбүр болып отырмыз. Олай етуге бізді итермелеп отырған бүгінгі елімізде қалыптасқан осы ұғымдар тарапындағы түсінбестік, түсінбестіктен туындаған саяси жаңсақ іс-әрекет. Барлық дау-дамай Қазақстан республикасының азаматтарының төлқұжатындағы «ұлты» деген анықтауыштың алынып тасталуынан басталды. Бұл халықпен санаспай, ақылдаспай істелген әнтек әрекет қазақ халқының заңды ашу-ызасын тудырды. Ақыры халық қалаулылары ара түсіп, бұл іс насырға шаппай аяқталған сыңайлы.
Өз алдына ұлт болу, мемлекет болу – жер бетіндегі кез-келген халықтың асыл мұраты. Ендеше, халықтың нәзік те жанды жерімен ойнау қауіпті екенін бұл шетін іске еш ойланбай барғандар сезінсе керек. «Ұлты» деген анықтауышты алып тастау – бұл жай ғана саяси қате қадам емес, бұл – ұлтқа жасалған кезекті шабуыл; қалайда көпэтникалық Қазақстанды мемлекетті құраушы халық – қазақ халқының негізінде біріктірмеу, қазақ халқын өз алдына дербес мемлекет құрып отырған ұлт ретінде мойындамау.
Біздің билік басындағы кейбір азаматтардың «ұлт» жайында түсінігі Совет одағы кезінде қалыптасқан «этникалық тиістілік» - «этническая принадлежность деңгейінде. Олар қазақты ұлт емес, этнос деп, «қазақ» атауын ұлттың атауы емес, этностың атауы – этноним деп ұғады. Барлық мәселенің кілтипаны - осы екі ұғымның парқын ажырата алмағандықтан. Қазақ тіліндегі «ұлт» сөзінің баламасы болып отырған «нация» мен «халық» деген сөздің баламасы болып отырған «этностың» - шығу төркіні бір. Тек айырмасы «этнос» [< гр. ethnos – халық] – халықаралық қолданыста «этникалық қауымдастық» деген мағынаға ие болса, «нация» [< лат.natio – халық] – 1) адамдар қауымдастығының тарихи қалыптасқан формасы; 2) ел, мемлекет деген мағынаға ие екенін көреміз (Современный словарь иностранных слов. М.,1994). Халықаралық қатынаста, ішкі, сыртқы саясатта қолданылатын «этнос», «нация» сөздерінің шығу тегі бір болғанымен, тарихи –обьективті дамудың заңдылығына сәйкес қолдану аясы, танымдық шеңбері әртүрлі екенін көреміз.
Әр нәрсені өз атымен айта білу - үлкен өнер. Қытай халқының хәкімі Кұң-цзы ілімінде «атауларды түзету» деген қағидат бар. Мемлекетті басқаруды неден бастайсыз деген шәкіртінің сауалына Кұң-цзы: - Міндетті түрде атауларды түзетуден, - деп жауап береді. Шәкіртінің көңілі толмай: -Бұл айналма жол, Сізге бұл түзетудің қажеті қанша , - дегеніне Ұстаз: - Мәрт ер өзінің түсінбеген нәрсесі туралы сөз айтудан бас тартады. Егер атаулар түзетілмесе, сөйлейтін сөзге көнбейді. Сөйлейтін сөзге көнбесе, іс те істелмейді,- деп жауап береді («Лунь-юй», XIII,3). Біздің көп ісіміздің алға баспай, берекеміздің шамалы болып тұрғаны осы «атаулардың түзетілмегінен»: ақты – ақ, қараны – қара деп батып айта алмағандымыздан. Әйтпесе, тәуелсіздік алғанымызға биыл ,Құдай бұйыртса, табандай 18 жыл болады - әлі өз мемлекетімізді өзіміздікі деп айта алмай пұшайман болып отырмыз. Абай айтқан: «Өзімдікі дей алмай өз малыңды // Күндіз күлкің бұзылды, түнде – ұйқың» - деген кіріптар жағдай әлі күшінде. Құдайдан жасырмағанды адамнан жасыра алмайсың, бұл кімнің мемлекеті екендігі «Қазақ-стан» деген атаудың өзінде тұрған жоқ па? «Қазақ» - этноним (этностың есімі) парсының «стан-мемлекет» деген сөзінің жалғануымен ұлттың атына, мемлекеттің атына айналып отыр. Қазақ –стан – «Қазақ мемлекеті», «Қазақ елі» деген мағынаны береді. Және бұл жердегі «қазақ» енді этностың атауы емес, ұлттың-мемлекеттің атауы. Көлеңкесінен қорқатын, отарлық езгі етінен өтіп сүйегіне жеткендер қорықпай-ақ қойсын – «Қазақ» мемлекеттің атауы, ұлттың атауы ретінде осы Қазақстанда тұрып жатқан барлық этностарға бірдей тиесілі, - ол этностардың ішінде этникалық қазақтар да бар. Тек басқа этностардан айырмашылығы, Қазақ этносы мемлекетті, ұлтты тудырып отырған этнос. Өйтекені «нация» сөзіне негіз болып отырған лат.natio сөзі «туылды» деген де мағына береді. Орта ғасырда Еуропа университеттеріндегі жерлестік негізде құрылған студенттер қауымдастығы осылай аталған екен. (Уйкипедия, онлайн энциклопедиясы). Ендеше, басқа да ҰЛТ =МЕМЛЕКЕТТЕР сықылды Қазақстан да көпэтникалық жалғыз, дара ҰЛТ=МЕМЛЕКЕТ. Қазақстанда жалғыз ҰЛТ=МЕМЛЕКТ бар: ол –ҚАЗАҚ ҰЛТЫ=МЕМЛЕКЕТІ.
Қазақ халқының мемлекеттлігінің тарихы сонау Сақ, Ғұндардан басталады. Найзасы көк тіреген көк түріктер құрған алып империя – Түркі қағанаты халқымыздың тарихи жадынан әлі өшкен жоқ. Қыпшақтар, бабаларымыз құрған Алтын Орда, оның лайықты ізбасары бола білген Қазақ хандығы... Қазақтың соңғы ханы, қазақ мемлекеттігінің соңғы қызғыш құсы Кенесарының басы кесілгенен кейін қазақ елдігін (мемлекеттігін) жоғалтты, Ресей империясының отарына айналып, теліміне түсті. Енді қазақ халқы өзіндік төл дүниетанымынан, құндылықтарынан ажырап батыстық-ресейлік құндылықтарды қабылдауға мәжбүр болды. Сөйтіп, қазақ халқы батыс өркениетімен қиын жағдайда, отарлық кепте кездесті. Содан бері батыс әлемі тудырған мемлекеттік жүйе, үғымдар мен түсініктер – қазақ халқының тыныс-тіршілігінің тиянағына айналғаны тарихи факт. Қазіргі біз қолданып отырған мемлекеттік жүйе де сол батыс өркениетінің жемісі. Ендеше, ауытқымас үшін, шындықтың ауылынан алыс кетіп қалмас үшін де әңгіме ауанын осы контексте, яғни батыс мәдени құндылықтары тұрғысынан жүргіземіз.
Сонымен, барлық мәселе патшалық Ресейдің, онан соң қызыл Орыс-Совет отарында бір жарым ғасырдан астам болып, елдік санасы сансыраған қазақ социуымының «Ұлт» - «Нация» деген сөздерді бүгінгі әлемдік қолданысқа сай түсіне алмауынан туындап отырғаны айтпаса да түсінікті. Олай болатын себебі – санадағы шөгіп жатқан отарлық кезеңде пайда болған құлдық психология, сол баяғы күні өткен орыстық-советтік түсініктер шылауынан шыға алмау. Он бес ұлттық республиканы бауырына басып отырған Орыс-Совет империясы өзін Ұлт-Нация деп айта алмады. Ұлт-Нация болу үшін бір тұтас, тәуелсіз, ұлттық идея негізінде дүниге келген қазіргі заманғы мемлекет болуы шарт еді. Олай деп айтуға Совет үкіметінің империялық табиғаты жібермеді. Олар үшін Ұлт- мемлекет емес, бар жоғы этникалық тиістілік (этническая принадлежность) қана еді (Қазіргі біздің «нация» (ұлт) мен «национальность» (ұлты) деген ұғымдарды этникалық тиістілік ретінде қабылдап сандалып жүргеніміз сол советтік кезеңнен санаға сіңіп қалған қате түсінік, ескірген таным). Сөз жүзінде он бес республиканың тәуелсіздігі мойындалғанмен, іс жүзінде барлық билік метрополияның орталығы Мәскеуде шоғырланды. Тарих ғылымының докторы, профессор, «Мемлекет тарихы институты» мемлекеттік мекемесінің директоры Бүркітбай Аяғанның пікірі де ойымызды бекіте түседі: «Басқа да көптеген ұлттар секілді қазақтың да алданып келген жері осы: КСРО ұлтық құрамы бойынша көп ұлтты ел саналғанымен шын мәнінде ол орыс империясы, орыс мемлекеті болды. Дүниеге бізге қарағанда көзі ашық батыс ғалымдары осы жағдайды еретерек байқап, совет елі дегенді тікелей «орыс елі, орыс мемлекеті» деді, бізді де орысқа қосақтап жіберді» («Қазақ Әдебиеті», №52(1) (3109), 25.12.2008).
Бұлай болып тұра беруі мүмкін емес еді. Империя, мейлі ол қызыл, сары болсын - әйтеуір бір ыдырайтынын кәрі тарих көрсетіп отыр. Сондықтан ұлт-азаттық қозғалыстың, ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде империялар ыдырап, езілген-жаншылған ұлттар ерте ме, кеш пе өз алдына мемлекет болатыны, ұлттық мемлекет құратынын тарихтан хабары бар адам білсе керек.
Өзін ҰЛТ деп айта алмаған Қызыл империя «Біз – Совет халқы» - «Мы – Советский народ» - деді. Өзінің империялық пиғылын бүркемелеп, қолдан жасанды, түптің түбінде өзінің кім екендігін ұмытатын, бәрі біл тілде, (орыс тілінде) сөйлетін затсыз, тексіз халық жасағысы келді. Қазіргі біздің «Біз – Қазақстан халқы» - «Мы – Казахстанский народ» деп жүргеніміз сол келмеске кеткен кезеңдердің санадағы жаңғырығы емес деп кім айта алады? Оның орынына «Біз – Қазақ ұлты» - «Мы – Казахская нация» деп айтатын кез келді емес пе? Тарих өзі ұсынып отырған мүмкіндікті пайдаланбай ұлттық мемлекет құра алмасақ өкпемізді кімге артамыз, кімді кінәлаймыз…
Енді сөзіміз тиянақты, дәлелді болу үшін қазіргі әңгімемізге өзек болып отырған «ҰЛТ-НАЦИЯ» мемлекеттік формасының дүниеге келуі мен генезисі туралы батыс ғылымы не дейді екен, соған тоқталалық: «Мемлекеттің тарихи формалары өзінің көптүрлілігімен сыпатталады: ол өзінің дамуында антикалық қала-мемлекеттердің (полистардың) алдында болған әлемдік империялардан Жаңа замандағы монархияларға дейін, XIX ғасырда пайда болған ұлттық мемлекеттерге (немесе мемлекеттер-ұлттар) дейін жолды жүріп өтті. Бірақ тап сол XV-XVI ғасырлардың өзіне дейін мемлекеттер қатаң түрде белгіленген территориялық шекаралардың болмауынан, орталық биліктің периферияларды билеудегі әлсіздігінен, социумды ұйымдастырудағы қауымдық форманың басым түсуінен мемлекет деген ұғымның толық(қазіргі ) мағынасына сай емес еді»(Huntzinger.1988. P. 115-117; Чешков. 1993 // П.А. Цыганков. Теория международных отношений. М.,2004, с. 232).
«Еуропада 30 жылдық діни соғыс аяқталған соң 1648 жылғы Вестфаль бейбіт келісімінде хұқықтық теңдік пен тәуелсіздікке негізделген қазіргі мемлекетаралық қатынастар жүйесі дүниеге келіп бекітіледі.
XVIII ғасырдан бастап мемлекеттіліктің таралуының жаңа фазасы басталады – енді монархтардың суверенитетінің (ішкі, сыртқы саясаттағы монархтың шектеусіз билігі) орнын ұлттардың (нациялардың) суверенитеті басады. Ұлттық мемлекет деп аталатын мемлекеттіліктің формасы қалыптасып, XIX ғасырдан бастап бүкіл Еуропа жеріне, ал кейін ( әсіресе , тұтастай алғанда 1960 жылдарға қарай аяқталған отарлық тәуелділіктен халықтардың бостан болып «үшінші әлемде» ұлттық мемлекеттердің пайда болуымен) бүкіл әлемге тарайды.
Сөйтіп, қазіргі мемлекеттіліктің тіршілік етуі мен генезисінің формасы ұлт(нация) деп аталатын әлеуметтік қауымдастықтың қалыптасуы мен дамуына тығыз байланысты» (П.А. Цыганков. Теория международных отношений. М.,2004, с. 233).
Орыс ғалымының айтып отырғанының бәрі дұрыс – тек отарлық тәуелділіктен халықтардың бостан болуын тұтастай алғанда 1960 жылмен аяқтауға бекер асыққан. 1991 жылдың 16 тамызында Орыс-Совет империясы ыдырап, көп ұзамай бірінен соң бірі дүниеге 14 ұлттық мемлекеттің келгенін жазбаса, мойындамаса - өзінің ғалымдығына сын...
Сонымен , Қазақстан қазіргі заманғы мемлекеттіктің формасы – Ұлттық мемлекет дедік.Иә, рас. Ол бұл жағдайға бір кезде қыл мойынға мықтап түскен құлдық-отарлық бұғаудан ғайыптан тайып босап кетуімен жетті дедік. Ол да - рас. Жә, осымен іс бітті ме? Бітпесе керек. «Үйлену оңай, үй болу қиын» дегендей, мемлекеттігімізді жарияланғанмен, ұлт болып ұйысудың – «Үй болудың» - қиындығын басымыздан бүгін кешіп отырмыз. Ұлт-азаттық қозғалысты үздіксіз жүргізіп (қай формасында болмасын), ұлт ретінде өздерін ешқашан жоғалтпаған халықтар ұлттық идеяны ту етіп көтеріп ақыры тәуелсіздікке қол жеткізеді, ұлттық мемлекетті дүниеге келтіреді. Мысалы, өз бостандығы үшін жанқиярлықпен күрескен поляк халқы, үнділер, орыстың боданы болса да орысқа ешқашан «ішін бермеген» литвалықтар, тіпті алысқа бармай-ақ қоялық – ала тақиялы өзбек ағайындар... Бұл аталған елдер – ұлттық мәселелерін оңтайынан және тез шешті. Өйткені бұлардың жағдайында Ұлт – мемлекетті тудырып отыр. Ал біздің жағдайда, ащы болса да айтайық, мемлекет – Ұлтты тудыруға мәжбүр. Бұл мәселеге біз арнайы кезегі келгенде тоқталамыз, ал әзірге санамызды түрлі қоқыстардан тазартып, тіршілігімізді түзу жолға қою үшін өзімізге ең маңызды саналатын қорытындыларға тоқтала кетейік:
1) Барлық ұлттар көпэтникалық құрылымдар болып табылады, олар әлеуметтік қауымдастықтың саяси ұйысуына (консолидациясына) алып келетін саяси әлеуметтену үдерісінде (в процессе политической социализации), діни наным-сенімдердің, салт-дәстүрлердің, басқа да мәдени құндылықтардың таралуы мен сіңірілуі арқылы қалыптасып, бекиді.
2) Ұлттың шығу тегін (генезисін) анықтайтын негізгі факторлар: бұл ең әуелі тұрып жатқан ортақ жер (территория), - табиғат феномендерін қабылдауда жақындастырып әлеуметтік қауымдастықтың ұйысуына әсер етеді; бұл – баяғы сол бір ресурстармен анықталатын экономикалық қарекет бірлігі, - шаруашылық белсенділіктің ұқсас типін қалыптастырады; Бұл – тіл, дін, мінез-құлықтың әлеуметтік нормалары ортақтығы арқылы көрінетін мәдени бірлік; Ұлттардың қалыптасуында белгілі бір рөлді адамдардың этникалық шығу тегі ойнауы мүмкін, бірақ бұл фактор шешуші болып табылмайды; Бұл, ақыры, - ортақ тағдыр, ортақ өткен мен бүгінді, ортақ болашақты сезінуге мүмкіндік беретін ортақ тарихи тәжірибе. Бірақ көрсетілген факторлардың бірде-біреуі әлеуметтік қауымдастықты ұлт ретінде қарастыру үшін жеткілікті бола алмайды. Мысалы кейбір ұлттар үшін бірнеше тіл (Швейцариия), дін (Қытай), мәдениет (Үнді елі) тән екендігін байқауға болады. Бірақ осы аты аталған факторлардардың ішіндегі ең тұрақтысы ретінде ортақ ұлттық сана-сезім мен тарихи тағдырдың бірлігін түйсінуді атауға болады (Қараңыз: Rasset & Starr. 1981. P. 63-65// П.А. Цыганков. Теория международных отношений. М.,2004, с. 233-234).
Батыс ғалымдарының пікіріне қосыла отырып, өз тарапымыздан ұлттардың өзі шығу тегі (генезисі) жағынан текті ұлттарға және тексіз ұлттарға бөлінетінін айта кетпекпіз. Бұлай бөлудің өлшемі-критерийі ретінде батыс зерттеушілері «шешуші роль ойнамайды» деген адамдардың этникалық шығу тегі бола алады. Ғасырлар бойы бір жерді, территорияны мекендеп бір тіл, ортақ этникалық сана қалыптастырып үлгерген халықтардың өз алдына ұлт болуы, мемлекеттігін қалыптастыруы – табиғи іс. Ал басқыншылық саясатты ту етіп көтеріп, жергілікті автохтонды этностарды жойып, солардың сүйегінің үстіне мемлекет орнатқан елді қалай біз текті мемлекет деп айта аламыз? Бірақ сол атышулы Америка Құрама Штаттарының өзі тексіздік жанын жегідей жеп, өзі жойып жіберген қайталанбас үндіс тайпаларының көне де бай мәдениетімен тектілік байланыс орнатуға бүгінде күш салып жатқанын бәріміз де көріп отырмыз. Осы тұрғыдан алғанда Қазақ ұлты текті ұлттардың қатарына жатады. Және қолдан, жасанды түрде басқа бір , затсыз, тексіз Қазақстандық ұлт жасаудың еш жөні де жоқ, реті де жоқ. Тарихи дамуымыздың шешуші бір кезеңінде осынадай бір жойдасыздыққа ұрынуымыз, мемлекетті қалыптастыратын, мемлекетті қалыптастыруда шешуші роль атқаратын ұлтттық сананың қайта-қайта сыр беруі – бүгінде ұлттық сананың ауыр сырқатқа ұшырағанын көрсетеді. Ұлттық сананың ауыр, отарлық тәуелділік дертінен айықпағанын айғақтайды.
Кез-келген мемлекеттің қалыптасуында белгілі бір этнос шешуші роль атқарады. Этностың, халықтың ғасырлар бойы қиялында, ой-арманында, санасында тербеліп піскен ұлттық идеяның іске асуын біз мемлекет деп атаймыз. Әрі-беріден соң, этностың әлеуеті, күш-қуаты – ұлттық идея тудыра алу қабілетімен өлшенеді. Белгілі испан философы Хосе Ортега-и-Гассет өзінің әйгілі «Бұқаралар көтерілісі» атты еңбегінде ұлттық идеяны алға атылған жебеге теңейді. Ол идея қызықты, тартымды болу керек дейді испан ойшылы. Кімде-кім осы идеяны қабылдап, оған өзінің ісі мен күшін беруге әзір болса – ол сол ұлттың мүшесіне айналмақ.
Осыдан келіп ұлттық мемлекет қалыптастырудағы ұлттық бірдейлікке (национальная идентификация)жету мәселесі туындайды.Ағылшын маманы Э. Смиттің байқауынша ұлттық бірдейліктің қалыптасуы әлеуметтік және саяси тұрғыдағы үдерістердің легитимдігінің негізгі элементі болып табылды.Ұлттық идеологияның міндеті жеке тұлғалалар мен әлеуметтік кластардың бірлігін қалыптастыру, осы мақсат жолында барлық жалпы құндылықтар мен мәдени дәстүрлерді жұмылдыру. Ұлттық доктриналар мемлекетті ақтауға және іргесін бекітуге қызмет ететін, идеологияның рациональдығына (ақылға сыйымдылығына) нұсқайтын мифтер мен символдарды тудырады. Олар әрбір жеке тұлғаға жеке және әлеуметтік бірдейлікті ұсына отырып өзін өзге әлем мен басқа мәдениеттерден айыруға мүмкіндік береді. Тәуелсіздікті легитимді ететін ұлттық ерекшеліктердің бекуіне мүдделі барлық мемлекеттер олардың (мифтер мен символдардың – О.Ж.) таралуына мұрындық болады (Smith.1983 // П.А. Цыганков. Теория международных отношений. М.,2004, с. 234).
Сонымен, мемлекетті қалыптастыратын, оның барлық қан тамырларына, жұлын-жүйкесіне жан беретін, Мемлекет-Ұлт аталатын бір шаңырақтың астында бас қосқан қырық қырау этностарды айрандай ұйытып, ортақ іске жұмылдыратын ұлттық бірдейлік сезімі екен. Мемлекеттік құрылысқа осыншама қажет, осынша қат ұлттық бірдейлікті қалыптастыратын тетік - ұлттық идеология. Ұлттық идеология, ұлттық бірдейлік сезімі қазақ үшін жат, таңсық нәрсе ме, әлде қазақтың да ел болып, етегін жапқан кездері болған ба? Ұлттар шығу тегі жағынан текті, тексіз деп бөлінетінін жоғарыда айттық. Енді тура осы кепті мемлекеттік билікке де қолдануға болады. Отарлық езгіден шыққан, әлі мемлекеттік санасы отарсызданбаған елде тексіз билік орнайды. Тексіз билік – бұрынғы мемлекеттік дәстүрмен кіндік байланысын үзген, өз қарекетінде дәстүрге сүйенбейтін мемлекеттік билік. Оның жарқын бейнесі қазіргі қазақты өз алдына ұлт ретінде мойындағысы келмейтін, ұлттықты-мемлекеттілікті қазаққа қимайтын билік. Қазақ даналығы айтады: «Ескі - жаңаның қазығы, жақсы – жаманның азығы, өлі – тірінің азығы, уайым – шайтанның азығы». Ендеше, ескісіз жаңа жоқ. Бұл – аксиома, абсолюттік ақиқат. Қазақ та өз алдына ел болып, ту тіккен Абылай ханның заманында ұлттық бірдейлік пен ұлттық идеологияның үздік үлгісін көрсеткен көмекей әулие Бұқар жырау:

«Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,
Бұл үйректей болыңыз,
Судан суға шүйгумен
Көлден көлге қоныңыз.
Бай ұғлы шоралар
Бас қосыпты десін де
Маң-маң басып жүріңіз,
Байсалды үйге түсіңіз.
Айнала алмай ат өлсін,
Айыра алмай жат өлсін,
Жат бойынан түңілсін,
Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз»-дейді
(Алдаспан, Алматы, 2006.120 б.)

Ұлттық идеологияны кім жасайды? Мемлекет дәл осы қазіргі қалпында еліміздің іргесін бекітетін ұлттық идеологияны жасауға қауқарсыз болып отыр. Оны, ащы болса да, мойындауымыз керек.Өзге елдің отары болған жалғыз қазақ емес, басқа да халықтар осы кепті басынан кешірген. Олай болса, олар бұл тығырықтан қалай шықты, тіршілік қам-қарекетін қалай ұйымдастырды деген сауалға жауап табу үшін осы мәселені арнайы зерттеген батыс ғалымдарының ой-жосықтарына сүйенеміз.
Ұлттық идеологияның бекуінде ең негізгі рольді саяси және интеллектуалдық элита ойнайды. Бұл кеп ұлттардың қалыптасуы имперализмнің әсері арқылы жүретін еуропалық емес аймақтарға тән: аталған аймақтардың кәсіби элитасы отарлық билеп-төстеудің барлық формаларынан азат болу мен саяси тәуелсіздікке қол жеткізу үшін болған қозғалысты басқарып, мемлекеттілікте, қоғамның саяси тұрғыдан ұйымдасу формасында, метрополиялардың саяси моделін іс жүзінде қайта тудырады. Және бұл жерде ұлттардың қалыптасуы «керісінше» жүреді: ұлт мемлекеттіліктің генезисінің (шығу тегінің – О.Ж.) алдында, әуел пайда болып онымен бірге жүріп отырмайды, мемлекет ұлтты қалыптастуруда шешуші құрал ретінде пайдаланылады. Әлемнің саяси картасында (мысалы, постколониалды Африкада) ұлты жоқ мемлекеттердің өмір сүруінің парадоксальды жағдайы осымен түсіндіріледі: әңгіме бар, өмір сүріп жатқан мемлекетке сай келетін «біз-қабылдау» - «мы-восприятия» ұлтты жасау үдерісі туралы болып отыр (Rasset & Starr. 1981. P.63 // П.А. Цыганков. Теория международных отношений. М.,2004, с. 234).
Әрине, бұл айтылған кепті өзіміздің бүгінгі жағдайымызға өлшейтін болсақ, барлығы демейік, көп жері дөп келіп тұр. Қазақ мемлекеті бүгін Қазақ ұлтын-мемлекетін шын мәнінде, өзінің атына затын сай қылып тудыра алмай жатыр. «Ауруын жасырған өледі» дейді дана халқымыз. Ендеше біз де, бүгіннен бастап «бәрі жақсы» деп өтірік көлгірсуді қойып, халқымыздың рухани тәніне түскен, халықтың жанына батпандап кірген кеселмен күресуіміз қажет. Ол үшін алдымен ол аурудың, дерттің атын атауымыз шарт. Ол аурудың, дерттің, кеселдің аты – отарланған сана! Қазақ халқының басына төнген нәубетті дәл болжай білген, көрегендікпен отарланған халықтың жанының диагнозын дәл қойған Бұқар бабамыз:
Күн батыста бір дұшпан,
Ақырда шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Бастығының аты боп,
Күншығысқа қарайды,
Шашын алмай тарайды,
Құдайды білмес, діні жоқ,
Жамандықта міні жоқ,
Затсыз, тексіз жөн кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекепен кигізіп,
Балды май жағар ұртыңа,
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малыңды,
Есепке салар барыңды,
Еліңді алар қолыңнан,
Әскер қылар ұлыңнан.
Тексізді төрге шығарып,
Басыңа ол күн туғанда,
Теңдік тимес құлыңнан.
Бұл айтқан сөз, Абылай,
Болмай қалмас артыңнан,
Есті, міне, қартыңнан!- дейді (Алдаспан, Алматы, 2006.136 б.)
«Көрмес түйені де көрмес», Ресей-Совет империясы қазақты қазақ қылып тұған қазақы қанын «бауыздамай ішіп» , қазақы жанын «өлтірмей» -ақ суырып алып тұр ғой. Ендігі мақсат – сол қазақы қан мен жанды ақы иесіне қайтаруда! Отарсыздандыру үдерісінің негізгі мағынасы мен мәні де осында.
Қытайлар айтады: өзінің ауру екенін білген енді ауру емес деп. Ол үшін, халықтық деңгейінде, мемлекеттік деңгейде қазақ халқының Ресей- Совет империясынң отары болғаны ресми түрде мойындалуы керек. Егер біз халықтық сана деңгейінде бұл фактіні мойындамасақ, мемлекеттік сана, ұлттық сана сол сырқат күйінде қала бермек. Сырқат сана мемлекеттігіміздің іргесін бекітуге жұмыс істемей, әртүрлі жойдасыз, сырқат санаға тән құбыжық құбылыстарды тудыра бермек.
Осы отарсыздандыру үдерісін жүргізуде негізгі күш кәсіби элитаға түсетінін жоғарыда сөз еттік. Бірақ біздің кәсіби элитамыздың көбі отаршылдық кезеңде қалыптасқан кәсіби элита. Махмбет бабамыз айтады:
...Құс ілген қуда сын жоқ ұятпен,
Ер жігіт жауға шаппай қалар деймісің, -деп.
Кәсіби элитаның өз міндетін толық қанды атқара алмай отырғанының негізгі себебі де осы. Құстың тырнағы батқан қуда не сын, не ұят қалады? Махамбет толғауы Ресей-Совет империясының екі басты самұрық құсының тырнағы аяусыз батқан, өз кәсіби деңгейінде көріне алмай пұшайман күн кешіп отырған бүгінгі қазақ кәсіби элитасының образын дәл береді.
Ендеше, «жауға шабатын ер жігіттерді» дайынау, елін, жерін жеке басының амандығынан жоғары қоятын кәсіби элита дайындау – бүгінгі күннің талабы. Ол жаңа сападағы элита, сөзсіз, халық санасын, ұлт санасын отарсыздандыру үдерісі нәтижесінде дүниеге келеді.

Омар ЖӘЛЕЛҰЛЫ ,
Астана қаласы.

Қазақ әйелі: кеше, бүгін, ертең

Қазақ әйелі туралы сөз қозғау әрі оңай, әрі қиын. Оңай болатын себебі - әйел біздің анамыз, әйел біздің әпке-қарындасымыз. Ақын ағамыз айтқандай, бір әйелдің құшағында туамыз, бір әйелдің құшағында өлеміз. Жастайымыздан көріп өстік, түйсініп, көңілге түйіп өстік. Тоғыз ай, он күн толғатып, «тар құрасағын кеңітіп, тас емшегін жібітіп» әйел бізге өмір сыйлады. Сондықтан оңай, көңілімізде бәрі сайрап тұр. Қиын болатын себебі - әйел табиғаты тылсым, сырын ішіне бүккен қара жердей. Тек бабаларымыздың бізге тастап кетекен асыл мұрасына сүйеніп және Ф. Ницшенің «Әйел туралы тек еркектермен ғана сөйлескен жөн» деп сенім арта сөйлген сөзін көңілге медеу тұтып осы іске тәуекел етіп отырмыз.
Шынымен де – әйел кім? Оның ішінде қазақ әйелі кім? Өзінің ешкімге ұқсамайтұндығымен, не батысқа, не шығысқа жатпайтұндығымен былайғы жұртқа түсініксіздеу болып көрінетін қазақ әйелінің феномені неде? Қасиетті Құран Кәрімде: «Еркектер; әйелдерді билеуші. Өйткені Алла, бірін-бірінен артық қылды. Сондай-ақ олар ; малдарынан да пайдаландырады. (Әйелдерге мәһер, нафақа береді.) Ал енді жақсы әйелдер; бой ұсынушылар, Алла қоруға бұйырған көмескі нәрселерді (абыройын) қорғаушылар. Ал сондай-ақ әйелдердің бас тартуларынан сезіктенсендер, сонда оларды насихаттаңдар және оларды төсектерінде тастап қойыңдар. (Одан болмаса) оларды сабаңдар. Ал егер олар сендерге бой ұсынса, олардың зиянына бір жол іздемеңдер. Расында Алла өте жоғары, тым ірі» (Ниса сүресі, 34 аят). Бір ғана қауымға немесе бір ғана ұлтқа арнап түсірілмеген, бүкіл адамзатқа жол нұсқаушы Алла Тағаланың сөзі Құран шәриф осылай дейді. Әйелді түсіну еркектер арқылы ғана болатынына меңзейді. Құдай Тағала барлық нәрсені жұп қылып жаратқан, әйел мен еркек те сол қатарда, сол бұлжымас заңдылыққа бағынады. Еркектердің қасиетті парызы - әйелдерді билеу. Әйелдердің қасиетті парызы – еркектерге бой ұсыну, бағыну. Қарапайым ғана қағида, бірақ өмірде орындалуы өте қиын. Құран мен хадистен бастау алатын қазақ мәдениетінде бұл мәселелер әлдеқашан оңтайынан шешіліп те қойылған еді. Бірақ қазақ қоғамының басына төнген алмағайып замандар ұлттың тұнығын шайқап, дүниетанымын астан-кестен қылды. Еріне бағынбайтын әйел, кесепатты қыз, кесірлі келін пайда болды. Қазіргі қазақ әйелі әңгімені: «Неге мен еріме бағынуым керек?!» деп бастайды. Құран айтады: «Өйткені Алла, бірін-бірінен артық қылды» (Ниса сүресі, 34 аят). «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп Абай иман келтірген Құрандағы ақиқатты бүгінгі қазақ әйелі мойындамайды. Кешегі қазақ әйелі осы даусыз ақиқатты мойындаған, мойындай отырып әлем жұртшылығы таң қалатын ғажайып мәдениет қалыптастырған. Иә, әйелден еркек артық жаратылған! Осыны өтіміз жарылып кетсе де айтайық. Бұл – Алла Тағаланың хикметі: мұнда үлкен сыр бар. Бабаларымыз бұл даусыз ақиқатты «Алтын басты әйелден, бақыр басты еркек артық» деп түйіндеген. Қоғамда әйелдің немесе еркектің үстемдігіне байланысты мәдениеттер де «еркек» , «әйел» деп бөлінеді. Орыстың көрнекті философы Николай Бердяев орыс мәдениетін «әйел мәдениеттердің» қатарына жатқызады. Ол өзінің «Ресейдің тағдыры» атты кітабында: Ресей үнемі қалыңдықтың күйін кешіп, сырттан келетін күйеуді күтумен болады деген ой айтады. Шынында да Ресей - әйел мәдениеттердің қатарына жатады: Матушка Россия. Орыс әйелі күйеуіне билігін жүргізеді, күйеу баласы енесінің қолында тұрады және оған еш арланбайды. Бірақ енесін өлердей жек көреді. Ал қазақ мәдениеті еркек мәдениеттердің қатарына жатушы еді: Ата жұрт, Ата мекен. Қазақ баласы енесімен бірге тұрмақ түгілі, қайын жұртында қалып қоюды намыс санап, «күшік күйеу» атанудан өлердей қорқатын. Сынықтан өзгенің бәрі жұғады дегендей, орыс боданына айналған қазақ мәдениеті өзінің еркектік сипатын жоғалтып, әйелдене бастағаны еш жасырын емес. Көреген бабаларымыз:

Қилы-қилы заман болар,
Қарағай басын шортан шалар.
Сиыр пұл болар, қатын би болар, - деп еді.

Айтқандары айдай келді.
Құран Кәрімде айтылған еркектің әйелден артықтығының сыры неде? Мұның сыры еркектің мал тапқыштығында, мал табуға жаралғанында. Құранда Алла Тағала ескертіп отыр: «Сондай-ақ олар ; малдарынан да пайдаландырады» (Ниса сүресі, 34 аят). Алмақтың да салмағы бар: жаратылыста еркекті әйелден үстем ету арқылы Құдай Тағала алдына айқын мақсат қойған: ол – еркекті мал табуға үндеу, мал тапқыза отырып малынан әйелге пайдаландыру. Және бұны оның мойнына қасиетті парыз қылып жүктеген. Алла Тағала жаратушы иеміз шексіз әділетті. Жұп қылып жаратқан пенделеріне тіршіліктің тауқыметін тең бөлген. Қазір біз айтып жүрген еңбек бөлісі әлмисақта адам баласы жаралғаннан бері іске асқан. Жаратушының бұл әділетті үдерісінің іске асуын дана қазақ былай деп тайға таңба басқандай бейнелеген:

Мал таппайтын еркек болмайды, құрарын айт.
Бала таппайтын әйел болмайды, тұрарын айт.

Міне, қысқа да нұсқа Алла Тағаланың хикметі. Еркектің міндеті – мал табу, әйелдің міндеті – бала табу. Осыны түсінбесек, түсінуге өреміз жетпесе кімнен көремез, кімге өкпелейміз...
Тіршілік бастауы - әйел. Ғабит Мүсірепов өзінің қойын дәптерінде мынадай оймақтай ойды түртіп қойыпты: «Ең жаман деген әйелдің қолынан адам жасау келеді» деп. Біле білген адамға Алла Тағала еркекті артық қылу арқылы осы тіршіліктің бастау көзі болып табылатын әйелді қорғап отыр. Әйел адам босанарда бір аяғы төрде, бір аяғы көрде деген сөз бар. Толғақтың ащы азабын тартып, дүниеге адам баласын әкелем деп өмір мен өлімнің арасында жанталасқан әйел «шыр» етіп жарық дүниеге қызылшақа нәресте келгенде бар күшін сарп қылып талықсып кетеді. Міне осы кезде тіршілікке мүлдем жарамсыз болып қалған әйел заты аялы алақанға, арқа сүйер мықты еркекке зәру. Жәй ғана аты бар да заты жоқ еркекке емес, малтабар еркекке зәру. Ал мал табу – оңай шаруа болмаса керек. Ол оңай шаруа болса жұрттың бәрі байып кетер еді ғой. Абай атамыз:

«...Тәуекелсіз, талапсыз мал табылмас,
Еңбек қылмас еріншек адам болмас.
Есек көтін жусаң да , мал тауып кел,
Қолға жұқпас, еш адам кеміте алмас...» - дейді.

Мал табу – тәуекелді, отаның – отбасың үшін отқа түсуді, еркеше қажыр-қайрат пен батылдықты қажет етеді. Егер еркектің бойынан бұл қасиеттер табылмаса, ол шепті бұзып жау қайтарып, жанын бұлап мал таба ала ма? Таба алмаса керек. Еркекті артық қылып жараттық деген Құран хикметінің сыры да осында.
Кешегі қазақ әйелі, дәстүрлі мәдениеттің бесігінде тербеліп, қайнарынан қанып ішкен қазақ әйелі мұның бәрін білген. Білген де қоғамда ғы өз орнын жазбай танып, әйелдіктен даналыққа, отбасы, ошақ қасы тірлігінен рулы елдің қамын жейтін Ел анасы деңгейіне көтеріле білген. Кешегі өткен Домалақ, Қарқабат, Абақ, Шашты, Ұлпан және біз білмейтін тағы қаншама аналарымыз соның айқын дәлелі.
Совет өкіметі әртүрлі желеулермен, жасанды, желөкпе ұрандармен әйел теңдігін ту етіп көтеріп әйелдерді отбасы өмірінен алыстатты. Оларды қоғамдық істерге аяусыз жекті. Әйел екі жақты қысымға түсті: оларды табиғи аналық міндетінен ешкім де босатқан жоқ, әрі қоғамдық жұмысқа араласуға тиіс болды. Совет өкіметі кезінде әйелдердің мойнына асқар таудай ауыр жүк артылды: олар әрі бала табуға, әрі мал табуға мәжбүр болды. Сөйтіп әйелдер тарапына қиянат жасалып, Жартушы белгілеп берген әділеттілік принципі өрескел бұзылды. Совет идеологтары бірақ бұны өз тілдерінде «әйел теңдігі» деп атады.
Қоғамдық жұмыстарға араласу, мал табудың жолына түсу, еркекпен тайталасып, алысқанмен алысып, жұлысқанмен жұлысу – нәзік те сұлу әйел табиғатына өлшеусіз нұқсан келтірді. Әйел әйелдік табиғатын жоғалтып, еркектене бастады. Өздеріне жасалып жатқан қиянатты терең түйсінген орыс әйелдері сол заманда мынадай частушка шығарды:

Я и лошадь, я и бык,
Я и баба, и мужик.

Ащы айтылған, бірақ шындық. Осы үдеріс әлі күнге дейін жалғасып келеді. Қазақ әйелі әлі отбасына оралған жоқ: жанталасып мансап қуып жүр, қара сан болып мал тауып жүр. Ең үлкен мансап ана болу, ұрпақ көбейту екені олардың қаперіне де кіріп шықпайды. Ал қазақ қауымы балшықтан бала жасай алмай, ұлан-ғайыр даланы адам санымен қалай толтырарын білмей басы қатуда. Ұзын сөздің қысқасы, әйелдің ең жақсысы – еріне бойсұнғаны. Алла Тағала Құран Кәрімде осылай бұйырады. Осылай әйелдің табиғи міндеті мен парызын айқындап береді.
Осы ой сілемі көне түркілік дүниетанымда да тайға таңба басқандай айқын бейнеленген. Ислам діні бабалар ұстанымы мен дүниетанымын тек Кітап жүзінде бекітіп берді. Көне түркілік дүниетанымда барлығы көктегі Тәңірі мен төмендегі қара жердің арасында дүниеге келеді. Күлтегіннің үлкен жазуында:

«Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған» -дейді.
Бабалар дүниетанымында Аспан мен Жер – ерлі-зайыпты жұп болып көрініс береді. Осы ерлі-зайыптылардың «жыныстық қатынасынан» адам баласы, бүкіл дүн-дүние тіршілік иесі болып жаратылады. Және бір қызығы, Көк пен Жер бір-біріне бағына отырып, бір-бірінен нәр бере отырып, бір-бірінен энергия ала отырып керемет үйлесімділікке жетеді; гармонияны құрайды. Қазақтың ғұламасы Мәшһүр Жүсіп өзінің Наурыз атты еңбегінде: «Бір құдайдан басқаның бәрі бірінен-бірі туып, өсіп-өнбек. Туып, өсіп-өнетұғынның бәрі де қартаймақ, өлмек. Көк байы да, жер қатыны. Солай болғаны үшін: «Көктен жаудырсын, жерден өндірсін», - дейді. Аспанда бұлтқа бұлт шағылысады, сөйтіп жаңбыр жауады. Жаңбыр көп жаумайтын жылы бұлт қысырап қалды деп күні бұрын айтып отырушылар болады. Жаралған жанды-жансыз бәрі де жұп жаралған. Жұп мәнісі ерлі-байлы деген сөз» - деп, ойымызды бекітіп береді.
Қазақ мәдениетінде қашаннан еркек – басшы, әйел – қосшы; еркек – бас, әйел – мойын деп те тұспалдайды. Олай болатын себебі – еркек құдіретті Көк Тәңірінің баласы, әйел – жер рухы – Ұмай Ананың баласы. Еліміздің иесіз, жеріміздің киесіз емес екендігін айғақтайтын киелі көне түркі жазуы:

Тәңірідей, тәңіріден
Жаралған
Түрк білге қаған, - деп басталып:

Он жаста Умай текті
Шешемнің бағына
Інім Күлтегін ер атанды, - деп жалғасады.

Түркілер әкелерін «Көке» деген: Көк тәңірідей құдіретті, күшті, жаратушы деген мағынада; әрі еркектің аспан текті екеніне нұсқайтын есім. Ал шешелерін «апа», немесе «ана» деп атаған: «ана» - Ұмай ана, Бай ана - әйелдің жер тектілігіне меңзеген. Аспан – жаудырушы, жер - өндіруші. Аспан жаудырмаса, жер нені өндіреді, қалай өндіреді? Жердің Аспанға бағыныштылығы да осы қарапайым табиғи заңдылықтан туындайды. Осы әдемі заңдылықты, ғажайып үйлесімді Абай атамыз өзінің «Жазғытұры» атты өлеңінде береді:

Күн – күйеу, жер – қалыңдық
сағынысты,
Құмары екеуінің сондай күшті.
Күн қырындай жүргенде көп қожаңдап,
Күйеу келді – ай, жұлдыз көтін қысты.

Күн күйеуін жер көксеп ала қыстай,
Біреуіне біреуі қосылыспай.
Көңілі күн лебіне тойғаннан соң,
Жер толықсып, түрленер тоты құстай.

Жер күннің энергиясына қандай мұқтаж болса, әйел де еркектің энергиясына, күшіне сондай мұқтаж. Әйел – еркектің энергиясын қабылдап алып, оны өндіріп беруші. Махаббаттың өзін әйел еркектен алады. Еркектің назары түспеген әйел затында жылылық, мейірімділік сияқты әйел-анаға тән қасиеттердің болмауының себебі де осында жатқан сияқты. Сондықтан қазақ: Атаның - күші, Ананың – сүті, - дейді. Осы әлемдегі табиғи үйлесімді дана бабаларымыз отбасылық деңгейде аунытпай қайталайды. Аспан – біреу, екеу емес. Егер аспан екеу болса, онда үйлесім бұзылады: екі энергия көзі бір-біріне соғылысып, апат жағдайға ұшыраймыз. Күннің энергиясын, жауынын, бұршағын, күн күркірегендегі найзағайын – бәрін-бәрін қара жер қайыспай қабылдап алып, бойына сіңіре береді. Осы бағыныштылықтың арқасында әлемдегі тепе-теңділік сақталып тұр. Ендеше, жалпы әлемге тән бұл заңдылық, қазақ отбасында да қайталануы шарт: «Бір қазанға екі қошқардың басы сыймайды!». Қазақ ұғымында «Қазан» – отбасын білдіреді, «Қошқар» – еркек, басшы, соңынан ертуші мағынасында. Бұл мақалды сөзбе-сөз түсінбеу керек, қазан үлкен болса екі емес, бірнеше қощқардың басы сыйып кетеді. Мәселе онда емес, мәселе мақалдың аллегориялық тұспалында. Сөз, ұғымдардың белгілі бір ойды берудегі рәміздік қызметінде. Қошқар – еркектік бастау, Тәңірінің құты. Ол – біреу-ақ болуы шарт: екеу болса –сүзіседі, жанжал, ұрыс пайда болады. Сөйтіп айрандай ұйып отырған отбасылық шырық бұзылады. Қазіргі қазақ әйелі – ол да қошқар болғысы келеді: еріне бойсұнғысы жоқ. Отбасылық кикілжіңдер, жаңа ғана құрылған отаудың шаңырағының ортаға түсуі – бәрі-бәрі осы ерлі-зайыптылардың өз-ара қарым-қатынысын реттей алмауынан туындайды. Ал бұл өз кезегінде, қазақы дүстүрдің әлсірегенін, қазақы дүниетанымға құрылған тәрбиенің жетімсіздігін көрсетеді.
Бағанадан бері «әйел еркекке бағынуы керек» деген сөзді көп айттық. Оны Құранмен негіздедік, бабалар дүниетанымымен байыптадық. Бірақ бұның бәрі жеткіліксіз сияқты, енді бір ғылыми негіз жетіспейді. Көп адамдар әйелдердің еркектерге қарағанда үстірттігін біледі, бірақ «неге олай?» деген сұраққа жауап бере алмайды. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында Мәшһүр Жүсіп атамыздың «Ғылым-білім» туралы әңгімелеріне жүгінеміз. Ғұламаның айтуы бойынша «Адамның басының ішіндегі мида бес қызметкер бар. Бұларды: «Хауас хамса батини» - дейді. Ең әуелгісі – хысміштірік. Бұл хысміштірік – көздің көрген нәрсесін адамның ішіне переводтап жеткізетұғын тәржіман. Екінші қуат –қиял. Мұның жұмысы – переводчиктің переводтап жеткізген нәрсесін жазып тұрушы хатшы есебінде. Үшінші қуат – мүтәпкіре. Переводчиктің жеткізгенін хатшы дұрыс жаза ма, теріс жаза ма – үстінен қарап оқып тұрады.
Төртінші қуат – уаһма. Мұның жұмысы – көрген, көрмеген нәрселерді, шын мен өтірікті, - бәрін бірдей астарлап соға береді. Мұның еркіне қоя берсе: «Ғаламда жүз мың күн бар» - деп ойлайды. Хайуан ғырнатықтың білімі осы қуат уаһманың күшіменен. Ұшқан құс, жүгірген аң, төрт аяқты мал – осы уаһманың күшімен төрт нәрсені біледі. Бірі –жаратушы кім екенін кәміл біліп, өз шамасынша бәрі Құдайға жалынышты жүреді.
Екіншісі - әрқайсысы өз қорегін кісіден сұрамай таниды. Оны жеткізуші – Құдірет екенін біледі.
Үшіншісі - әрқайсысы өз көшәнедесін көргеннен таниды. Өзіне не дұшпан, не нәрсе қас, оларды қандай десең, сондай біледі. Сол үшін қазақ тілінде айтылады: «Тұрымтайлыға торғай жолықпайды, // Қаршығалыға үйрек ұшырамайды» - деп. Мылтықсыз кісіден аң да, құс та қашпайды, отыра береді. Мылтықты кісіден күн ілгері маңайына келтірмей , қаша бастайды.
Төртіншісі - әр мақұлық өз жынысының еркегі – ұрғашысын, ұрғашысы – еркегін – бұрын көрмеген болса да, көргеннен тани бастайды. Бұл уаһмаға ерген адам хайуан есебінде болып қалады. Соның үшін айтылады: «Ферғауын ғалия мастыхақтың білімі ғақылмен емес еді, өһіммен еді. Егер оның білімі ғақылмен болса, Құдай тағаланың құдайлығын таныр еді. Қатын тағасы һәм дүние шаруасына еркектен білімді болады. Оның білімі де уаһманың күштілігінен. Болмаса еркектен ақылы асқандықтан емес. «Ұрғашының шашы ұзын, ақылы қысқа» - лығынан қандай жақсы болсын, бір жаман еркектің қол астында пенде болып жүреді. Болмашы нәрсеге қызығып, алданып қалғаннан, бұл қуат уаһма қиялын әбден билеп алса, оқуы мүмкін болмайтұғын нәрселерге ұрындырып, хақиқат мерген қалып болатұғын жұмыстарға бастап кетеді. «Аса білім бас жояды» - деген – осы.
Бұл уаһма - не десең, өзінен шығып тұрған шайтан десе болады. Қазақша мұның атын: «уайым» - дейді. Жоқ нәрсені ойлатады. Асылы қашан да болса ойға түспеңдер, ой ойлаушы болмаңдар, ой – шайтан жұмысы. Қазақ мақалында бар: « Жақсы-жаманның азығы ,// Өлі – тірінің азығы, // Уайым – шайтанның азығы».
Адамның денесіндегі барша қуатлар ғақылдың қол астында болады. Жалғыз-ақ уаһыма ғақылдың қол астында болмайды, ғақылдың өзімен ертеңді-кеш жауша жағаласып тұрады.
Бесінші қуат – махафаза. Бұл қуат лұх орнында, хысміштірік-переводчик , қиял – хатшы, мүтәпкіре - переводчик не айтады, хатшы не жазады – үстінен қарп тұрушы. Уаһма – «Ақты қара қыламын» - деген прокурор есепті. Ғақыл окружной сот – ешкімге зарар болсын деп ойламайды. Окружной сотпен тепсініп сөйлескен прокурордай-ақ уаһма ақылмен жағаласады да, тұрады.
Қуат махафаза – бәрініің бас қосып, пәтуа қойған жұмысы жазылатұғын тақтай. Бесеуі бір жерге бас қосумен не жұмыс та болса, тастай болады да, қалады». Сонымен әйел затының неліктен «бір жаман еркектің қол астында пенде болып жүретінін» ғылыми тұрғыда дәлелдедік, енді қорытындылайық. Сөзді атышулы неміс философы Фридрих Ницшеге береміз. Ницще өзінің әйгілі «Заратустра осылай деді» атты еңбегінде: « Әйел өзінің үстірттігінен тереңдікке ие болуы үшін бағынуға тиіс. Өйткені ол терең емес – тайыз судың бетінде көпіршіген көбік қана.
Керісінше, еркек терең келеді, жер асты үңгірлерінде оның жойқын ағысы буырқанып жатады: әйел мұны тек күңгірттеу ғана сезінеді, бірақ оның күшін ұғына алмайды» - дейді. Бұл сөздерде әлдекімдер ойлағандай еркектік шовинизм, немесе еркектің шектен асқан астамшылығы жатқан жоқ. Керісінше, бағындыру мен бағына білу арқылы жететін өмірдің ғажайып бір үйлесімі жатыр. Батыста: қарама қайшылықтардың бірлігі мен күресі (диалектиканың негізгі заңдылықтырының бірі), ал бізде, шығыста: қарама-қайшылықтардың бірлігі мен үйлесімі. Қазақ орысқа бодан болғаннан бастап осы батыстың қос жыныстың арасындағы теке-тіреске, бір-біріне бағынбауға негізделген сұрықсыз философиясын бойына сіңіріп, өзінің дәстүрлі отбасылық философиясына сызат түсіріп алды. Өзіндік төл дүниетанымға негізделген қазақ отбасына жасалып келе жатқан экспансия әлі де жалғасуда. Бұл өз кезегінде қазақ социумын әлсіретіп, отаршылдықтың ауыр дертінен арылып, етек-жеңін жинауға мұрша бермей жатыр.
Жоғарыда біз сөз қылған Ницшенің «Заратустра осылай деді» атты еңбегінің «Қартаң және жас әйелдер туралы» атты тарауы былай деп аяқталады: «Әйелдерге бара жатырмысың? Қамшыңды ұмытпа!». Осы сөздеріне қарап кейде Ницшені неміс емес, қазақ па деп қаласың... Қамшы – қазақ мәдениетінің, төл дүниетанымының символы еді. Әрбір қазақтың төрінде қамшы ілініп тұратын. Камшы – қазақ отбасын жын мен шайтаннан, әртүрлі бәледен сақтайтын. Отағасы керегеге ілулі тұрған қамшыға бір қарағанда шектен шыға бастаған әйел жым болатын. Қазір де кейбір қазақтың отбасында қамшы ілініп тұрады. Бірақ ол бұрынғы күші мен әлеуетін жоғалтқан қамшы, сән мен декорация үшін ілініп тұрған қамшы. Қазақтың қамшысының жоқтығынан талай отбасы ойрандылып, шаңырағы ортасына түсті. Қазақтың талантты ақын қызы, өз қателігі мен сенген жарының әлсіздігін ащы болса да мойындап, өлең қып өрген Шәмшия Жұбатовв өзінің «Қамшы» атты өлеңінде былай дейді:


Жалғыз ауыз сөзбенен-ақ өлтірдің,
Қарсы алдыңда тірі өлік боп мен тұрдым.
Тұрлауы жоқ болып шықты сертіңнің,
Түрі құрсын қоқырайған бөркіңнің.

Қараң қалсын мен ас берген тегене,
Тегене ас жұқпай жүр ме немене.
Көкке шапшып бетіңнен ап жатқанда
Қолың сыңғыр, сабамайсың сен неге.

Таныта алмай намысың мен күшіңді,
Не басып тұр, не басып тұр мысыңды.
Жаратылдың еркек болып несіне,
Жөндемесең теріс кеткен ісімді.

Жонымды бір тілсе қамшы таспасы,
Былай қалып қояр еді-ау басқасы.
Күмілжімей әйеліңнің алдында
Бөркіңді анау былай алып тасташы.

Әй-шайға да, келтірместен мұршаға,
Үнсіз күйде өлтіргенше бір саба.
Сенде қамшы, менде бұрым болса егер
Елге күлкі болар ма едік мұншама.

Қазақтың тағы бір арқалы ақыны Тыныштықбек Әбдікәкімов Қам-шы сөзінің түп-төркіні Қам (орысша «забота»)деген сөзден шыққан дейді. Сонда Қам –шы – біреудің қамын ойлаушы, біреуге жаны ашушы, қамқор болушы деген мағынаны беретін болып шығады. Жоғарыдағы жыр жолдарындағы Шәмшияның: «Жаратылдың еркек болып несіне, // Жөндемесең теріс кеткен ісімді» дегені сөзіміздің айқын дәлелі емес пе?.. Қамшы дегенде біреулер бас-көз жоқ төпелеп сабау деп анайы түсінетіні де жасырын емес, жоқ, қамшы – бұл символ, рәміз, еркектің табиғи жаратылысы мен міндетін айғақтайтын белгі. Қазақ отбасындағы үйлесім мен жарастықты қызғыш құстай қорғайтын Қам-шысы, Қам-қоршысы. Осыны түсіне алмасақ, өзіміздің сорымыз...
Енді аяңдап билік мәселесіне келейік. Қазақта «Байтал шауып бәге алмас» деген сөз бар. Бұдан байтал жүйрік болмайды,. бәйге алмайды деген ой тумауы керек. Керісінше, ең жүйрік жылқы ұрғашы зарпынан болатынын қазақ мәдениетіне зер сала қарағанда байқаймыз. Мәселе Байталдың бәйгеге жаратылмағанында, оның жаратылыс мақсаты басқа екендігінде. Оның шешуін дана қазақ «Байтал мінсең құлын жоқ» деп алдымызға тартады. Байталдың «бәйгесі» басқа, ол құлындап мал басын көбейтіп, ер жігіттің дәулеті мен сәулетін шалқытуға арналған. Тек ақымақтар ғана, обал мен сауапты білмейтін түйсіксіздер ғана бәйгеден алатын атақ пен жүлдеге қызығып байталды бәйгеге қосады. Білетіндердің айтуы бойынша, өзі үшін де, құрсағындағы құлыны үшін де жан таласып, өмір мен өлімнің арасында барын салып, оқтай ұшып бәрінен озып байтал бірінші болып келеді екен. Бірақ көп кешікпей ішіндегі төлді өлі күйінде сыртқа шығарып тастайды.
Мәселе тек байтал туралы емес екенін іштеріңіз сезіп отырған шығар. Қазақ мәдениеті – тұспал мен ишараға құрылған Белгі мәдениеті (Знаковая культура). Адамға қатысты барлық жайттарды тұрмыс-тіршілігінде етене жан-жануарлар өмірі арқылы тұспалдап жеткізеді. Ендеше, «байтал» деп бұл жерде әйел заты айтылып тұрғаны шәксіз. Бұрынғы қазақта әйелдерің бәйгесі басқа еді: әйелдің қадір-қасиеті дүниеге ұрпақ әкелумен өлшенетін. Көмекей әулие Бұқар бабамыз: «Баласы жоқ қатыннан, // Лақтаған ешкі артық», - дейді. Ащы болса да шындық. Жаратылыс мақсаты бойынша лақтаған ешкі баласыз әйелден озып тұр. Қазіргі қазақ әйелі тіршіліктің бәйгесіне, мал табу мен мансаптың жолын мықтап кірісті. Және жуық арада тоқтай қоятын түрі де көрінбейді. Осы жолда, бар өмірін мал мен мансаптың жолын арнап тұрмыс құра алмай жүргені қаншама. Тұрмысқа шықса да «бәйгеге» алаңдап бала басын бір-екеуден асырмайды. Қазақ қауымы сөйтіп «байталдарын бәйгеге қосып», адам санын көбейте алмай пұшайман күй кешуде.
Мал мен мансаптың жолы оқудан басталатыны белгілі. Қазіргі қазақ қызының көбісі оқуды мұрат деп біледі. Сөйтіп, төл мұратынан жаңылып, оқу қуамын деп жүріп кәрі қызға қалай айналып қалғанын сезбей де қалады. Ал Сырым батыр айтты деген: «Дау мұраты – бітім, жол мұраты – жету, сауда мұраты – ұту, қыз мұраты – кету» деген ата-бабалар қағидасы олардың ойына да кіріп шықпайды. Осының бәріне тек қыз ғана кінәлі десек, қателесеміз, бәрі қазақ отбасындағы дәстүрлі тәрбиенің жоқтығынан. Қыз баланы морольдық, психологиялық, тұрмыстық өнер жағынан болашақ ана, болашақ жар ретінде дайындамаудан. Бұрынғы қазақ әйелі беске келіп бесіктен белі шыққаннан жұбайлық өмірге тәрбиеленетін. «Қыз –қонақ», «қыз – жат жұрттық» деп тәрбиелейтін. Қазіргі қазақ қызын жақсы көріп, еркелеткен болып: «Осы қызымды ешкімге бермеймін, өскенде өзімді асырайды» деп, ойланбастан қызының болашақ тағдырына балта шабады. Бұл біздің айтқанымыздан «қыз бала оқымасын»деген жаңсақ түсінік қалыптаспауы керек. Қыз бала оқысын, қыз баланың жан-жақты білімді, биік парасат пен мәдениет иесі болғаны абзал, бірақ ол өз мұратын ұмытпасын; оқи жүріп, мұратын естен шығармасын, қазақша айтқанда «бір бармағы ішінен бүгулі» болсын.
1920 жыл Семей қаласында «Абай» журналында Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытовтың қазақ әйелінің бүгінгі хәліне арналған мақаласы шығады. Сол мақалада ұлтының қамын жеген екі кемеңгер «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деп қалың қазаққа ұран тастайды. Мұның мәнісі: қазақ әйелінің жағдайын түзе, қазақ әйелі надан болып қалмасын, оқыт, тәрбиеле, өйткені бала кімді жақсы көрсе соған ұқсап кетеді деген даналық ой айтады. Әкесі қанша жерден ғалым болсын, шешесі надан болса, бала да надан болып өседі. Өйткені, «әкенің жақсылығы жездедей-ақ» дегендей, бала шешесін көбірек жақсы көреді дейді.
Ал қазақтың ғұламасы Мәшһүр-Жүсіп: «Дүниенің: еркек – бір қанаты, ұрғашы – бір қанаты. Екі қанатпен ұшқан құс қандай ұшқыр?! Мұсылман халқы ұрғашыны бүркеп, жасырып, кісіліктен қалдырғандықтан, сыңар қанат құс сықылды, дәнемеге жарамай қалғандығы – сол.
Еуропа жұртлары әйел халқын еркекпен тең ұстады. Жынысы әйелге харрит, азатлық, ерік берді. «Ұл, қыз – екеуі бір бас» - деп, ғылым-білімге, өнерге жарыстыра, бәсеке қылып қосып еді. Әр турадан әйел халқы ілкім үздік шығып, байды да жақсы бақты. Солай болғаны үшін, мүкіл періште есепті болды. Ғылым-білімді ұрғашыдан туған бала – туа әр нәрсені біліп, кісі болуға жарайды» - дейді.
Әйел проблемасы, оның ішінде Қазақ әйелінің феноменіне үңілу – оңай шаруа емес екен. Мәселенің жан-жақтылығы мен күрделілігі сондай, бір мақалаға сыйғыза алмасымыз анық еді. Сондықтан, қадірлі қауым, біз өзіміздің ой-өреміз, күшіміз жеткен межеде ғана мәселенің кейбір жақтарын ашуға тырыстық. Қателік-кемшіліктері болса алдын-ала сіздерден кешірім сұрай отырып, «ертеңгі қазақ әйелі қандай болуы керек?» деген сауал төңірегінде пікір туғызу үшін де қолымызға қалам алдық. Бірақ бүгінгі көтерілген мәселелер арқылы, ескі мен жаңаны, дәстүр мен жаңалықты салғастыра отырып, бүгінгі қыз, ертеңгі жар, болашақ ана – қазақ әйелінің идеалды образының қалыптасуына бір септігіміз тисе деген үмітіміз де жоқ емес. Дана бабаларымыз: «өлі-тірінің азығы, жақсы – жаманның азығы, ескі – жаңаның қазығы» - демеуші ме еді?.. Ендеше бізде, ағайын, жаңаның, бодандықта емес, еркіндікте өсетін қазақ әйелінің бейнесінің қазығы болсын деп ескіден біраз сөз қозғадық.

Омар ЖӘЛЕЛҰЛЫ,
Астана қаласы.

Мен қанша қарыздармын?..

Кеше менің туған күнім болды. 15 маусым. Осы күні жарық дүниенің кілтін ашыппын. 21 жыл бұрын. Қазір ойлап отырсам, 21 жыл бойы Алланың маған берген нығметі мен ырзығы өлшеусіз екен. Шексіз!
Бір ғана маған берілген демді алайық. Кәдімгі мен жұтып жүрген дем, ауа... Мен ғана емес, сіз де, олар да мен жұтып жүрген демді жұтып жүр.
Ғалымдардың айтуынша, бір демнің құны асты-үсті қазынаға толған 100 жер шарына тең екен. Бір ғана демнің құны осындай. Мәселен, маған біреу өзіме тиесілі дем мен осынша қазына-байлықты ұсынып тұрса, мен, әрине, демді таңдар едім. Жан тәтті ғой. Ал Алланың тарапынан сүр болып үрленген жанымнан, рухымнан айрылсам, қалған дүниенің не құны бар? Демім таусылса, қалған дүниенің не қажеті бар дейсіз?
Ал адам күніне шамамен 24000 дем жұтады екен. Бір демді бір періште алып келеді. Сонда мен қанша асты-үсті қазынаға толған жер шарын жұтады екем, есептей беріңіз. Нағыз жемқор – адам екен ғой. Адам қанағатсыз дегенге келіспей көріңіз. Оның үстіне шүкірсіз екен. Осынау нығмет үшін Алла бізге күніне бес-ақ мәрте дәретіңді алып (дәрет те өзіңнің тазалығың үшін), жүзіңді құбылаға қарап, "рахмет айт!", "шүкір айт!" дейді. Және не қалағаныңның бәрін сұра дейді! Біз ше? Біз... біз...
Біз осы демнің өтеуі ретінде Аллаға не қызмет атқарып жүрміз? Алланы разы қыларлық амал жасадық па? Соған сай шүкір айттық па? Оның жауабым тек Алла ғана береді.
Алла Тағала:
"Сендер сонда да аз шүкір айтасыңдар!"
Міне... 21 жыл бойы менің мойныма жүктелген илаһи қарыз осынша болады.

Сабыр АЛТЫН

Кейде ойлаймын...

Біздің көбіміз бұл дүниенің жалған екенін біле тұра, мәңгі ғұмыр кешетіндей жүреміз. Немесе көбіміз түбінде бір сұраудың барын білсек те, сұралмастай күнә жасап жатамыз. Түсінбеймін... Бұл дүниеде біліп тұрып ақымақтық жасағаннан асқан сорлылық бар ма десеңші...

Сабыр АЛТЫН

Шалбарды қысқа етіп кию керек пе?

"Джинсидің немесе шалбардың ұзындығын қысқартпасаң, тобықтан төмен түссе тозаққа кіресің" деген мағынада келетін хадисті қалай түсінуге болады?Сахих Әл-Бухариде және басқа да хадис кітаптарында "Изардың (шалбар секілді киімдер) тобықтан төмен түскені тозақта" деп ескерткен пайғамбарымыздың сахих хадистері риуаят етілген. Осынау хадиске сүйенген кейбір мұсылмандар "шалбар балағының тобықтан асып тұруын" күнә санағандықтан, шалбарларының балағын қысқа етіп киіп жүр. Пайғамбарымыздың кез келген хадисін оқығанда оның тікелей мағынасынан гөрі оның қандай мақсатпен айтылғанына көбірек көңіл аударуымыз қажет. Көбіне көп бір ғана хадис мағынасының мақсатын айқындау үшін пайғамбарымыздың сол мәселеге байланысты басқа да хадистерін зерделеп, зерттеуге тура келеді. Ал енді сұрақта келтірілген пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жоғарыдағы "Изардың тобықтан төмен түскені тозақта" делінген хадисін оқыған уақытта: "Пайғамбарымыз неліктен киімінің балағын бірнеше сантиметр төмен түсірген кісіні тозақтың азабымен ескерткен екен? Неліктен мұндай кішігірім мәселеге байланысты үлкен азап болуға тиіс? Жоқ әлде, бұл хадистегі тыйылған нәрсе киімнің ұзындық мөлшері емес, киімнің ұзындығына байланысты тозаққа апарар басқа бір іс пе?" деген ойымызға орынды ой оралары сөзсіз. Ендеше, бұл сұрақтың жауабын айқындау үшін бұл мәселеге қатысты пайғамбарымыздың басқа да хадистерін саралап көрелік: وَعَنْ ابْنِ عُمَرَ قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : { مَنْ جَرَّ ثَوْبَهُ خُيَلَاءَ لَمْ يَنْظُرْ اللَّهُ إلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ : إنَّ أَحَدَ شِقَّيْ إزَارِي يَسْتَرْخِي إلَّا أَنْ أَتَعَاهَدَ ذَلِكَ مِنْهُ ، فَقَالَ : إنَّك لَسْت مِمَّنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ خُيَلَاءَ }Абдуллаһ ибн Омардан риуаят етілген мына хадисте пайғамбарымыз (с.ғ.с.): " Аллаһ Тағала тәкаппарланып киімін жерге сүйреткен кісіге қиямет күні қарамайды (рақымдылық көрсетпейді)" деген. Мұны естіген Әбу Бәкір: Менің изарымның бір жағы егер қадағалап көңіл бөлмесем төмен түсіп тұрады" деп сауал тастады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) "Ей, Әбу Бәкір! Сен оны тәкаппарланып істейтіндерден емессің ғой" деп жауап берді. (әл-Бухари) Пайғамбарымыздың Әбу Бәкірге берген жауабынан хадистегі шалбардың ұзындығын тобықтан асыруға қатысты тыйымның жалпы тыйым емес, тәкаппарлыққа қатысты екенін түсінеміз. Себебі пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) заманында және сол кездегі араб ғұрпында дененің белден төменгі жағына киілетін шалбар секілді киімдер тобыққа жетпейтіндей қысқа болатын. Ал тобықтан асырып, етегін жерге сүйретіп киетіндер көбіне өздерін өзге адамдардан жоғары санайтын тәкаппар адамдар болатын. Сондықтан пайғамбарымыз тобықтан асырып киюге тыйым салған. Яғни, бұл жердегі негізгі тыйылған нәрсе киімнің ұзындығының мөлшері емес, кісінің ұзын кию арқылы өзінің өзге жандардан жоғарғы екендігін көрсеткісі келген тәкаппарлық ниеті екенін түсінуге болады. Кейбір жандар пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Бәкірге ғана рұқсат берген. Ендеше біз бұл рұқсаттан пайдалана алмаймыз деген уәж айтады. Алайда олардың бұл уәждері тіптім орынсыз. Себебі пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Бәкірге (р.а.) "Саған ғана рұқсат" деп үкімді жекешелемеген. Керісінше, "(Уа, Әбу Бәкір) Сен тәкаппарланып киетіндерден емессің" деп оның киімінің төмен түсіп тұруының тәкаппарлық мақсатында емес екенін анық ашып көрсеткен. Яғни, бұл жерден Әбу Бәкір секілді тәкаппарлану ниетінсіз киімнің балағын тобықтан төмен түсіріп киюдің жоғарыда келтірілген "Изардың тобықтан төмен түскені тозақта" деген Пайғамбар (с.а.у.) тыйымынан тыс екенін түсіну қиын емес. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Әбу Һурайрадан риуаят етілген басқа бір хадисінде: عن أبي هريرة رضي اللَّه عنه أَنَّ رسول اللَّه صَلّى اللهُ عَلَيْهِ وسَلَّم قال : «لا ينْظُرُ اللَّه يَوْم القِيَامة إِلى مَنْ جَرَّ إِزَارَهُ بَطراً » متفقٌ عليه"Тәкаппарланып изарын (дененің белден төменгі жағына киілетін шалбар секілді киім) сүйреткен кісіге Аллаһ Тағала қиямет күні (рақымдылықпен) қарамайды" (Бұл хадис Бухаи мен Муслимде риуаят етілген) деп жалпы ұзын киюді емес, тек тәкаппарлану мақсатында ұзын етіп киюдің күнә екенін нақты түсіндірген. Иә, тәкаппарлық – дінімізде кісіні тозаққа лайық ететін қатерлі рухани ауру. Бұл жайлы пайғамбарымыз (с.ғ.с.): لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنْ كِبْرٍ قَالَ رَجُلٌ إِنَّ الرَّجُلَ يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ ثَوْبُهُ حَسَنًا وَنَعْلُهُ حَسَنَةً قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ الْكِبْرُ بَطَرُ الْحَقِّ وَغَمْطُ النَّاسِ«Кім де-кімнің жүрегінде тозаңдай өркөкіректік болса, ол кісі жұмаққа кірмейді"- деді. Сонда бір адам: Кісі өзінің киімі мен аяқ киімінің әдемі болғанын қалайды. (бұл да тәкаппарлыққа жата ма?)"-деп сауал тастады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) "Аллаһ Тағала көркем, көркемдікті жақсы көреді. Тәкаппарлық ол – ақиқатты мойындамау әрі өзге адамдарды менсінбеу" деп жауап қайырды (Әл-имам Мухиддин ән-науауий, Шарх Сахихи Муслим, 1-2-том, 275-бет. Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2007 ж.).Киім киюдегі негізгі өлшемді пайғамбарымыз (с.ғ.с.) басқа бір хадистінде былай деп түсіндірген: "Ысырапқа және паңданып, тәкаппарлануға жол берместен ішіп-жеңдер, киініңдер және садақа беріңдер!" деген. Бұл хадис әл-Бухариде келген. Ибн Мәсғуд бұл хадиске "қалағаныңды ішіп-же, қалағаныңды киін. Тек екі нәрсе сені жаңылтпасын. Олар мыналар: ысырап және паңданып, тәкаппаралану" (Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари би шархил-Бухари, 11-том, 423-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.) деп түсіндірме берген. Демек, киім киюдегі негізгі тыйылған нәрсе – тәкаппарлық пен ысырап. Осы екі нәрсе қадағаланғаннан кейін қалаған киімді киюуге дініміз рұқсат етеді. Тек шариғат белгілеген әурет жерлердің жабылуы шарт. عَنْ أَبِي ذَرٍّ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمْ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الْمَنَّانُ الَّذِي لَا يُعْطِي شَيْئًا إِلَّا مَنَّهُ وَالْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلِفِ الْفَاجِرِ وَالْمُسْبِلُ إِزَارَهُӘбу Зәрдан риуаят етілген басқа бір хадисте Аллаһ Елшісі: "Үш кісіге қиямет күні Аллаһ Тағала қарамайды. Біріншісі, не нәрсе берсе де сонысын міндетситін кісі, екіншісі, сауда затын өтірік антпен өткізген адам, ал үшіншісі, киімінің етегін төмен түсіріп (сүйретіп) киген кісі" -деген.Ал пайғамбарымыздың «изарыңның балағын көтер, изарды төмен түсіру – тәкаппарлықтан», немесе «Аллаһ Тағала изарын түсіріп кигендерді, сүйретіп жүргендерді жақсы көрмейді» секілді тәкаппарлану шартын қоспастан, тобықтан түсіріп жалпы ұзын киюді тыйған көптеген сахих хадистерін пайғамбарымыздың заманына байланыстыра отырып, түсінгеніміз жөн. Жоғарыда келтіргеніміздей пайғамбарымыздың заманындағы қоғам әдеті бойынша адамдар изарларының балағын қысқа киетін еді. Ал ұзын етіп жерге сүйретіп киетіндер көбіне өздерін өзгелерден жоғары санайтын тәкаппар жандар еді. Міне, пайғамбарымыз осы жағдайды ескере отырып кей хадистерінде «тәкаппарлану ниетімен ұзын киетіндер тозақта» деп ашып түсіндерместен «жалпы ұзын киюді – тәкаппарлық» деген. Ал енді қазіргі таңда араб елдерінің өзінде бұл әдет өзгерген. Ал бізде мұндай шалбардың балағын ұзын етіп киіп, өзгелерден оқ бойы озық жүрейін секілді тәкаппарлық ниетті білдіретін әдет атазаманнан болған емес. Қазіргі таңда балағын тобықтан төмен түсіріп кигендерді көргенде «анау тәкаппарлану үшін осылай ұзын етіп киіп алған» деген пікір ешкімнің ойына да келмейді. Тіпті қазіргі таңда керісінше балағын балтырына дейін қайырып, адымын алшақ басқан жандарды көрген кей адамдар олардың бұл ісін тәккаппарлыққа да балауы ғажап емес. Бұл жайлы Абдур-Раззақтың мусаннафында және Бәйһақидың «Шуғабул-иман» атты кітабында Әюбтың (р.а.): «Өткен замандарда киімді ұзын етіп кию мақтан балатын. Ал күнімізде киімді қысқа ету мақтан болды» дегені риуаят етілді. Ендеше, әдеттер жерден жерге, елден елге, заманнан заманға қарай өзгеретінін ескергеніміз жөн. Егер жалпы ұзын кию тозаққа кіруге себепкер үлкен күнә болғанда, пайғамбарымыз ең жақын досы Әбу Бәкірдің ұзын киюіне мүлдем рұқсат бермес еді.Ал «изарының балағы ұзын күйде намаз оқығанның намазы қабыл болмайды» деген мына хадистің дәрежесінің «әлсіз» екенін ескергеніміз жөн. وعن أبي هريرة رضي الله عنه قال بينما رجل يصلي مسبلا إزاره فقال له رسول الله صلى الله عليه وسلم اذهب فتوضأ فذهب فتوضأ ثم جاء ثم قال له اذهب فتوضأ فقال له رجل آخر يا رسول الله ما لك أمرته أن يتوضأ ثم سكت عنه قال إنه كان يصلي وهو مسبل إزاره وإن الله لا يقبل صلاة رجل مسبلӘбу Һурайрадан риуаят етілді. Ол былай деді: «Бір кісі изарының етегін төмен салбыратқан күйде намаз оқып жатыр еді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оған «барып дәрет алып кел» деп бұйырды. Ол кісі біраздан кейін дәрет алып келді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) оған тағы да барып дәрет алып кел деді. Пайғамбарымызға басқа бір кісі: «Уа, Аллаһтың Елшісі, сіз неліктен оған дәрет алуды бұйырдыңыз да оған ештеңе айтпадыңыз» деді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ол изарын жерге сүйреткен күйде намаз оқып жатыр еді. Ал, Аллаһ Тағала киімінің етегін төмен салбыратып, жерге сүйреткен кісінің намазын қабыл алмайды» деп жауап берді" (әш-Шаукани, Нәйлул-әутар. 1-том, 312-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2002 ж.). Мағына жағынан да, жеткізген кісілердің сенімділігі жағынан да бұл хадистің «әлсіз» екенін ескергеніміз жөн. Мағына жағынан әлсіздігі – егер ол кісінің шалбарының етегінің төмен түсіп тұрғандығы үшін намазы қабыл болмайтын болғанда, пайғамбарымыз ол кісіні дәрет алып әуре қылмай-ақ, киімінің балағының ұзындығының дұрыс еместігін тікелей айтып ескертер еді. Ал хадисті жеткізушілердің тізбегіндегі әлсіздігіне келер болсақ, Имам әш-Шаукани бұл хадисті жеткізушілердің арасындағы Әбу Жағфар делінген кісінің – белгісіз кісі екенін айтады (Хадистің әлсіздігін көптеген хадис ғалымдары білдірген. Насруддин Албани «әлсіз» деп бағалаған.). Ал хадис ілімінде белгісіз кісінің риуаятына сақтықпен қаралады.Имам әш-Шаукани өзінің «Нәйлул-әутар» атты кітабында: «Тәкаппарлану ниетінсіз киімнің балағын тобықтан асырып кию – харам емес» деген (әш-Шаукани, Нәйлул-әутар. 1-том, 312-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2002 ж.). Ал имам ән-Нәуауий өзінің «әл-мәнсурат фи ъунил-мәсаайлил-муһиммат» атты пәтуалар жинақ кітабында былай дейді: «Шалбар, изар секілді ер азаматтардың киімдерінің балағы тәкаппарлану мақсатында тобықтан төмен түсірілсе – харам. Ал тәкаппарлану ниеті болмаса онда – мәкрүһ» (Имам ән-Нәуауи, әл-мәнсурат фи ъунил-мәсаайлил-муһиммат, 102-бет. «Дарул-ишрақ» баспасы», Қатар, 2007 ж.) деген. Балақтың тобықтан асып тұруы жайлы ғасырымыздың фақиһ ғалымдарынан Уәһбатуз-Зухайли де Имам ән-Нәуауийдің жоғарыдағы пікірін білдірген (Уәһбатуз-Зухайли, Фәтауаа Муғасира, 312-бет. «Дарул-фикр» баспасы, 2003 ж.). Иә, тәкаппарлану мақсатында балақты тобықтан төмен түсіру – харам. Ал басқа жағдайда – мәкрүһ. Ал бұл мәкрүһтіктің өзі жалпы үкім емес. Тек қоғамның ғұрпында киімді тобықтан төмен түсіріп кию әдеті жоқ болса, және киген жағдайда халық арасында басқаша түсініктерге себеп болып жатса ғана мәкрүһ. Ал керісінше қоғамның ғұрпында шалбар балағын тобықтан төмен түсіріп кию – әдет болса әрі ұзын кию арқылы ешкімнің ойына тәкаппарлану, паңдану секілді сезім ұяламайтын болса, онда мәкрүһ емес. Бұл жайлы Хафиз Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани «Фатхул-Бари би шархил-Бухари» деп аталатын әл-Бухаридің хадис жинағына жасаған түсіндірмесінде былай дейді: «...Адамдардың әдеті бойынша балақты ұзын етіп кию харам емес. Тек тыйым салынған етекті, балақты жерге сүйретуге дейін жетпесе болғаны. Ғалым Ғиад: киімнің ұзындығы мен кеңдігіне байланысты адамдардың әдет еткен мөлшерінен артығының мәкрүһ екендігінде ғұламалардың бір пікірде екенін жеткізді... » (Ахмад Ибн Али ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари би шархил-Бухари, 11-том, 435-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.)Бұған қоса тәкаппарлық ниеті болмаса да киімді жерге тиетіндей етіп ұзын кию – тазалық әрі киістілік тұрғысынан да мәкрүһ. Себебі, онда киімнің былғану әрі тез тозу қаупі бар. Пайғамбарымыз бір хадисінде: اِرْفَعْ ثَوْبك فَإِنَّهُ أَنْقَى وَأَبْقَى«Киіміңді жоғары көтер. Себебі, жоғары көтеріп кию – тазарақ әрі киістірек» (Әш-шамаайлул-Мухаммадия лит-Тирмизи. Қосымша қараңыз: Атия Сақр, Ахсанул-кәлам фил-фәтаауаа уал-әхкам, 249-бет. «уәһба» баспасы, Каир қаласы, 2006 ж. Ибн Хажар әл-Асқалани, Фатхул-Бари, 11-том, 437-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Бәйрут, 2000 ж.) деген.Имам Ахмадтың: «Тәкаппарлық ниеті болмаса, киімді ұзын кию – харам емес» дегені риуаят етілді.Ибн Тәймия кісінің амалды атқарудағы ниетіне қарай күнә яки сауап алатындығын: «Кімде-кім көрікті киімді сараңдық ниетімен кимейтін болса оған сауап жазылмайды. Ал кім де-кім көрікті киімді харам санап кимейтін болса күнәһар болады. Ал кімде-кім оны Аллаһ Тағаланың өзіне берген жақсылығы мен нығметін көрсету әрі тағат-ғибадатқа қолдану мақсатында кисе сауапқа бөленеді. Ал енді кімде-кім оны мақтану мен тәкаппарлық үшін кисе күнәһар болады. Себебі, Аллаһ Тағала мақтаншақтар мен тәкаппарларды жақсы көрмейді. Міне, сол себепті Аллаһ Тағала осындай ниетпен киімді ұзын киюді харам етті»-деп ашып түсіндіргенннен кейін жоғарыдағы Әбу Бәкірдің «Менің изарымның бір жағы егер қадағалап көңіл бөлмесем төмен түсіп тұрады" деген сауалына Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Уа, Әбу Бәкір! Сен оны тәкаппарланып істейтіндерден емессің ғой" деген жауабын дәлел ретінде келтіреді» (Ибн Тәймия, Мәжмуғату фәтаауаа, 11-том, 442-бет. «мәктабатул-ъабикан» баспасы, Риад қаласы, 1998 ж.).Сөз соңы мұндай ұсақ мәселелерде байып сақтап, елдің, жердің ерекшеліктеріне сәйкес келетін пәтуаларға жүгініп, әрдайым Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Аллаһ Тағала сендердің келбеттерің мен дене-пішімдеріңе емес, жүректерің мен істеген амалдарыңа қарайды», (Муслим) «Барлық амалдар ниетке қарай бағаланады...» (Сахих әл-Бухари, Муслим) делінген хадистеріндегі өміршең әрі ғаламдық қағидаларды ұмытпасақ игі.
Қайрат ЖолдыбайұлыҚМДБ-ның Уағыз-насихат бөлімінің меңгерушісі